Jak wspominać postać legendarną, fenomen polskiej muzyki ostatniego wieku? Wszystko, co zostanie powiedziane, naznaczone być musi niedopowiedzeniem, fragmentarycznością, ledwie naszkicowaną kreską.

Ta osobność Czesława Niemena niejako wpisana była w jego istnienie od samego urodzenia: urodził się w Starych Wasiliszkach w 1939 roku (dzisiejsza Białoruś). Pochodził więc z przestrzeni małych ojczyzn, granicznych, naznaczonych osobnością, innością. Z domu, w którym pielęgnowano tradycje patriotyczne. Dlatego też właśnie najprawdopodobniej w jego osobistej refleksji i interpretacjach muzycznych wybieranych utworów polskich poetów Cypriana Norwida, Kazimierza Przerwy Tetmajera pobrzmiewa charakterystyczna dla kultury polskiej nuta melancholii, zadumania, a nawet cierpienia…

W 1958 roku rodzina Wydrzyckich wraz z falą repatriantów powróciła do Polski, a Niemen zaczął uczęszczać do średniej szkoły muzycznej w Gdańsku. W wolnych chwilach studenckim klubie „Żak” w Gdańsku wykonywał latynoamerykańskie melodie. W takim wcieleniu muzycznym – rozsentymentalizowanym, z falsetowymi zaśpiewami, akompaniując sobie na gitarze – wystąpił w 1962 roku na Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie. Został laureatem tego konkursu. Nagroda w konkursie była zdecydowanie wyjątkowa: trasa koncertowa z Czerwono-Czarnymi.

W 1963 roku Niemen wraz z Niebiesko-Czarnymi wziął udział w I Krajowym Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu, utwór „Wiem, że nie wrócisz” stał się przebojem opolskiej publiczności. W grudniu tego roku Czesław Niemen odbył swoją pierwszą podróż na Zachód, gdzie wraz z Niebiesko-Czarnymi wystąpił w paryskiej Olympii. Wówczas to po raz pierwszy wystąpił pod pseudonimem Niemen. Pseudonim ten obmyśliła żona Franciszka Walickiego. Nazwa Niemen kojarzyła się z rodzinnymi terenami poety, a jednocześnie łatwo wpadała w ucho. To nazwisko w jakimś stopniu ukazywało „osobność” obecności Niemena w przestrzeni muzycznych działań: z perspektywy czasu ukazywało jedno z wcieleń artystycznych poety – pieśniarza: człowieka zakorzenionego w polskiej tradycji z jednoczesnym jego wychyleniem ku temu, co współczesne.

Kolejny przebój „Czy mnie jeszcze pamiętasz?” stał się inspiracją muzyczną dla Marleny Dietrich, która napisała pieśń „Matko, czy mi wybaczysz” wykorzystując melodię Niemena.

W 1967 roku Niemen założył własny zespół Akwarele, z którym wystąpił na festiwalu w Opolu. Zaprezentował wtedy premierowy materiał muzyczny, gdzie szczególnie wyrazisty i charakteryzujący okazał się poemat „Dziwny jest ten świat”. Wykonał go we właściwy, charakterystyczny, ekspresyjny sposób, a jednocześnie istotne w kontekście polskiej rzeczywistości i relacji międzyludzkich okazały się sensy wpisane w słowa pieśni. Dzięki temu utworowi zyskał miano kontestatora polskiej estrady, duchowego i mentalnego przywódcy młodzieży na drodze rewolucyjnego, buntowniczego sposobu myślenia, zachowania czy kontrowersyjnego, wykraczającego poza mieszczańskie kanony, sposobu ubierania się. Niemen za interpretację „Dziwny jest ten świat” otrzymał w Opolu Nagrodę Specjalną Przewodniczącego Komitetu d.s. PRiTV. Utworu nie można było usłyszeć w żadnej rozgłośni radiowej. Album „Dziwny jest ten świat” otrzymał pierwszą w historii Złotą Płytę.

Niemen należał do tych niespokojnych i niebanalnych artystów, którzy mieli głębokie poczucie i potrzebę ciągłego poszukiwania różnorodnych rozwiązań artystycznych. Jakby obok głębokiej potrzeby osobności, istniała w nim ciągła otwartość na to, co nowe i współczesne, potrzeba ciągłego uaktualniania i modernizowania własnego rozumienia sztuki, roli artysty we współczesnym świecie, warsztatu muzycznego. Stąd na przykład jako pierwszy w Polsce muzyk posiadał organy Hammonda. Tę niespokojność artystyczno-osobowościową ujawnią późniejsze dokonania: jego fascynacji amerykańskim soulem, co słychać w nagraniach studyjnej płyty „Sukces” lub w nowych aranżacjach dawnych przebojów.

Następny etap twórczości to stworzenie grupy Enigmatic. Longplay Niemen Enigmatic. Powstaje „Bema pamięci żałobny rapsod” do słów Cypriana Norwida, a artystycznym dopełnieniem stał się film TVP pt. „Rapsod” w reżyserii Janusza Rzeszewskiego.

Na początku lat siedemdziesiątych ukazuje się pierwsza płyta, której okładka, co ciekawe i zdecydowanie pionierskie na polskim rynku muzycznym, przedstawiała jedynie wizerunek artysty, z pominięciem jego nazwiska i tytułu. Jego wyjątkowość i wysoki kunszt artystyczny wyrażał główny utwór płyty: „Człowiek Jam Niewdzięczny”. Na poziomie sensów przypominał ”Dziwny jest ten świat”, muzycznie charakteryzowały go hardrockowe rozwiązania instrumentalne.

Na festiwalu Opole w 1979 Niemen pojawił się jako juror, ale zarazem wykonał nową, elektroniczną wersję utworu „Dziwny jest ten świat”. Tego samego lata otrzymał Grand Prix festiwalu sopockiego za piosenkę do wiersza Iwaszkiewicz pt. „Nim przyjdzie wiosna”.

W latach osiemdziesiątych wydał jeden album. Płytę „Terra Deflorata” z 1989 roku nagrał solo, z użyciem jedynie elektronicznych instrumentów. „W pewnym momencie zrozumiałem, że nie wolno mi bez końca stać w świetle reflektorów” – powie w jednym z wywiadów.

W czasie ważnych przemian politycznych wspomaga swoim autorytetem Solidarność – wystąpił w jej programie przedwyborczym. Użyczył wtedy przeboju „Dziwny jest ten świat”.

W ostatnich latach artysta skoncentrował się na pracy we własnym studiu muzycznym. W kompozycjach chętnie wykorzystywał instrumenty elektroniczne i syntezatory. Na muzykę młodego pokolenia Niemen patrzył z rezerwą. W takiej postawie ujawnia się silne przeświadczenie o tym, że wielka sztuka muzyczna nie jest jedynie „wielką balangą, pląsomanią, śpiewaniem dla samego śpiewania”.

Zmarł 17 stycznia 2004 roku po długiej chorobie nowotworowej. Pogrzeb artysty odbył się 30 stycznia na warszawskich Powązkach. Osobność Niemena wyraża się w jego szerokim otwarciu na inne sztuki, w ciągłym przekraczaniu własnych ograniczeń.

Był artystą interdyscyplinarnym, szeroko pojmującym sztukę, artystą multimedialnym. Do takich działań przekraczających działalność piosenkarza zaliczyć można udział w filmie Marka Piwowarskiego „Sukces”, współpracę z Andrzejem Wajdą przy filmie „Wesele” oraz przy spektaklu muzycznym księga Krzysztofa Kolumba”. Tworzył muzykę teatralną np. do przedstawienia „Sen Srebrny Salomei” według Juliusza Słowackiego czy „Mindowe”. Muzykę do seriali TVP „Przygrywka”, „Rodzina Leśniewskich” czy „Kłusownik”.

Oprócz dzieł muzycznych, muzyki Niemen tworzył też prace plastyczne. Później szczególnie zainteresowała go grafika komputerowa. W 2001 roku przeznaczył część prac na licytację przeznaczając dochód z aukcji dla Polskiej Akcji Humanitarnej.

„Mówi się o Niemenie, że był artystą osobnym. To prawda – nie bywał, jak napisał Norwid, u ‘osób w ślicznie zapiętych krawatach’. Chronił się w świecie muzyki, w przyjaznym królestwie dźwięków, pośród swoich instrumentów. Unikał zawiści, agresji i braku zrozumienia. Ale nie zapominał przecież o zwykłych ludziach – stale był nadzwyczaj blisko ich spraw, uczuć i tęsknot. Dla ludzi tworzył i ludzie Go kochają” – powiedział podczas uroczystości pogrzebowych wiceminister Rafał Skąpski.

Refleksja o Czesławie Niemenie byłaby pozbawiona jakiejś prawdy o artyście bez przywołania jego przeświadczenia wypowiadanego w rozmowach z artystą, że mimo wszystko „Piękny jest ten świat” .

Joanna Wnuczyńska